Жаңа формациядағы педагог: сын-қатерлер, даму мүмкіндіктері

Жаһандану қоғамындағы білім беру жүйесіндегі өзгерістер мен түбегейлі жаңарулар дәуірінде мұғалім алдында тұрған мақсаттар мен міндеттердің талабы орасан зор. Жаңа форматтағы мұғалім - өзін жан-жақты дамытқан, адамзат әлеміндегі рухани байлықты бойына жинаған, рухани жағынан бай жеке тұлға.

Мұғалім информатор, бақылаушы, тексеруші, жазалаушы қызметін тастап, керісінше ізденуші, зерттеуші, технолог, өнертапқыш, шығармашылықпен жұмыс істейтін жаңашыл болуы керек.

Оқушы субъект ретінде қарастырып, оның өзін-өзі тануына жол ашу, жеке тұлға бойындағы қасиетті дамыту, «Мен» менталитетін қалыптастыру білім мен тәрбиені жеке тұлғаға қарай бағыттау- бүгінгі таңдағы мұғалімнің кезек күттірмейтін қасиетті міндеті. Мұғалім жеке тұлғаға көтерілмей, мұндай зор мақсатқа жету екіталай[2]. Оқу-тәрбие үрдісін ізгілендіру, технологияландыру әр мұғалімнен ғылыми еңбекті талап етеді. Педагогика, технология әлеміндегі жаңалықтарға үңілу, оны зерделей, зерттей отырып іс-тәжірибеге пайдалану, өзінің техногиясын қалыптастыру- заман талабы, заман ағымына ілесу де оңай емес. Кәсіби біліктілігі жоғары өзіндік позициялы, бағалы бейімділігі бар сапалы маман даярлау- бүгінгі өмір талабы. Тұңғыш Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан Республикасының білім және ғылым қызметкерлерінің ІІІ съезінде сөйлеген сөзінде: «Жаңа формацияға жаңа педагог қажет»-деп атап көрсетті. Жаңа формацияның жаңа педагогын қалыптастыру үшін жаңа кәсіби мазмұн, жаңа кәсіби даярлық технологиясы қажет, әрі даярлық сапасын арттыруға бірден-бір қызмет етуі керек.

Жаңа формация педагогы-бұл ойлау қабілеті, кәсіби дағдылары, педагогикалық дарыны және жаңаға ұмтылысы бар рухани дамыған, шығармашылық тұлға. Мұндай мұғалім білімнің құндылығын нақты түсінуі керек, "мәдениеттегі адам" болуы керек, өзінің пәнін, педагогикасы мен психологиясын жақсы білуі керек, жеке тұлғаға бағытталған педагогикалық әдістерді қолдануы керек және жеке басының одан әрі өсуіне және дамуына түрткі болуы керек [1].

Кәсіби Педагог өз пәнін жетік меңгеріп қана қоймай, педагогикалық үдерістегі әрбір қатысушының орнын көре білуі, білім алушылардың іс-әрекетін ұйымдастыра білуі, оның нәтижелерін алдын ала білуі, ықтимал ауытқуларды түзетуі, яғни құзыретті тұлға болуы тиіс [1]. Педагогтің құзыреттілігі жаңа формация мұғалімі меңгеруі тиіс құзыреттердің үш тобының қалыптасу деңгейіне байланысты: әдіснамалық (психологиялық-педагогикалық) құзыреттер; жалпы мәдени (дүниетанымдық) құзыреттер; пәндік-бағдарлы құзыреттер. Мұғалімнің кәсіби қызметі белгілі бір пәндік саламен - педагогикалық шындықпен байланысты. Оның кәсіби қызметінің объектісі тұтас педагогикалық процесс болып табылады, сондықтан жаңа формация мұғалімі "адам – адам" ("мұғалім – оқушы") жүйесінде әрекет ете білуі керек. Мұғалімнің оқу орнының педагогикалық процесіндегі гуманистік қатынастардың рөлін түсінуі өте маңызды.

Педагогтың идеялық-адамгершілік ұстанымы оның қызметінің мақсаттарына жауап беретін жеке тұлғаның белгілі бір кәсіби қасиеттерінің болуын талап ететін оның тәрбие жұмысының әдістемесінде көрсетілуі тиіс [3]. Қазіргі, дамып келе жатқан қоғамға білімді, ұтқыр, бәсекеге қабілетті, жоғары білікті, іскер, білікті мамандар қажет, олар таңдау жағдайында өз бетінше жауапты шешімдер қабылдай алады, ықтимал салдарларды болжай алады, ынтымақтастыққа қабілетті, ұтқырлықпен, динамизммен, конструктивтілікпен ерекшеленетін, тапсырылған іс үшін жауапкершілік сезіміне ие. Жаңа құзыреттіліктерге бағдарлау мұғалімнен сабақ барысында оқушылардың белсенді қызметін ұйымдастыруды, зерттелетін тақырыптарды өмір шындығына жақындатуды және туындаған мәселелерді шешу жолдарын іздеуді талап етеді. Бұл міндеттерді шешу білім алушыларға қандай әдістермен білім беретінімізге, оқу орнының қабырғасынан қандай тұлғалармен шығатынымызға байланысты.

Жаңа форматтағы сабақ-сапалы білімнің кепілі.

Мұғалімнің тәжірибесінде өзгерістер болуы үшін оқушылардың ішкі мотивациясын дамытуға ықпал ететін және оларға оқу процесіне белсенді қатысуға мүмкіндік беретін мүлдем жаңа тәсілдерді қолдану қажет. Біз оқушының дайын жауабын – айсбергтің ұшын көруге дағдыланғанбыз, оның астында не жасырылғанын біз тіпті күдіктенбейміз. Бұл оқушының жеке басының маңызды бөлігі-ол қалай ойлайды, не ойлайды және ақыл-ой қабілеттерін қалай қолданады. Бізден, мұғалімдерден, "өзін – өзі тану-өз білімі мен ойлау процесінің субъектісі ретінде тану"деп аталатын нәрсе жасырылған.

Бүгінгі таңда жаңа форматтағы педагог мәртебесіне маңызды орын беріледі. Жаңа мектеп мұғалімі-бұл дамыған рухани, шығармашылық тұлға, қабілеті бар рефлексия, кәсіби дағдылары, педагогикалық дарыны және жаңа ұмтылысы. Ең дұрысы, мұғалім білімнің өзіндік құндылығын түсінуі керек, мәдениетті адам болуы керек, өзінің пәнін, педагогикасын, психологиясын жақсы білуі керек, тұлғаға бағытталған педагогикалық әдістерді қолдануы керек және жеке басының одан әрі өсуіне және дамуына түрткі болуы керек. Білім беру мазмұнында, құрылымында және әдістерінде мемлекет жүзеге асыратын және жоспарлаған түбегейлі өзгерістер реформаларды іске асыруға мұғалімдерді даярлауға біліктілікті арттыру жүйесіне белсенді енгізуді талап етеді.

Мен қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінен сабақ беретіндіктен сабақ процесінде оқушылардың ана тіліндегі сөйлеу мәнері жоқ екенін байқап қаламын, сондықтан оқудағы жаңа әдіс-тәсілдерді қолдану арқылы осы қиындықтан шығар жол іздеудемін және біртіндеп жақсы нәтижелерге қол жеткізіп келемін. Оқушы қабілетін шыңдау, қызығушылығын ескеру, деңгейлік тапсырмалар дайындау, топтық, жұптық, жеке тапсырмалар түрін байланыстыра қолдану, түрлі әдіс-тәсілдер арқылы оқушыны жетелеу, сабақты түрлендіре білу – жетістікке жеткізер жолдар деп есептеймін.

Р.Құтхожина тіл дамыту бағытындағы бірнеше жұмыс түрлерін көрсетеді:

1.Сөздікпен жұмыс.

2.Мазмұндау: а) мәтінге жуық мазмұндау; ә) мәтін мазмұнын қысқартып (тезис түрінде) мазмұндау; б) мәтіндегі сөйлеуші жақсы өзгертіп (бірінші жақтағы баяндауды үшінші не екінші жақта) мазмұндау; в) мәтіннен қажетті үзінділерді бөліп мазмұндау; г) ауызша мазмұндау; д) сұрақ-жауап.

3.Көркем мәтінге жоспар құру: а) жай жоспар; ә) күрделі жоспар.

4.Шығарма жаздыру: а) белгілі бір әдеби тақырыпқа шығарма жаздыру; ә) сурет бойынша шығарма жаздыру; б) оқушылардың өзі байқаған, көргенбілгендері бойынша шығарма жаздыру; в) инсценировкалар құрастыру т.б[4].

Байқап отырғанымыздай оқушылардың сөйлеу тілін дамытуға бағытталған әдіс-тәсілдердің біразы 1960 жылдардағы әдістемелік еңбектерде аталып, жүргізіліп келе жатыр деп шамалауымызға болады. Әдістеме ғылымында дамыта оқыту технологиясы қарқын алып, әдіс-тәсілдер толығып келе жатқанымен, оқушылардың сөйлеу тілі мен жазба тілін дамыту мәселесі әлі де айқын шешімін таппай келеді. Оның көптеген себептері де бар.

Бүгінгі технология заманында оқушылардың сөйлеу тілінің дамуына, кемелденуіне елеулі кедергілердің барын жоққа шығаруға болмайды. Олар:

1.Күнделікті коммуникативті қатынастағы вербалдық жүйені техника тілі ығыстырып келе жатқандығы.

2.Сабақ үдерісіндегі әдіс-тәсілдердің (ауызша-сөздік әдістерді басқа әдіс-тәсілдердің ығыстыра түсуі) түрленуі.

3.Оқушылардың білімін тексеру көбіне тестіге негізделуі.

4.Оқыту үдерісіне компьютерлік технологияның басымдық жасауы.

5.Оқушылардың көркем әдебиетті оқуғы қызығушылығының төмендеуі, содан келіп туындайтын сөздік қордың оқушыда өз дәрежесінде қалыптаспауы, сөйлеу тілінің жұтаңдануы т.б. себептерді атар едік. Ендеше, оқушылардың сөйлеу тілін дамыту мәселесінің жаңа талаптарын, әдіс-амалдарын қарастыру керектігі айқын танылады[4].

Қазақ тілі мен әдебиет сабағында оқушы мен мұғалімнің бірлескен жұмысына, мұғалімдердің ынтымақтастығына, ата-аналарды қолдауға ерекше көңіл бөлемін. Мұның бәрі тек күтілетін нәтижеге әкелуі мүмкін. Бірақ мұғалім оқу процесінде басты тұлға болды және солай болып қала береді. Кемелділікке ұмтылу және кемелділік процесі өмір бойы жүреді. Әрбір мұғалім "бала толтырылатын ыдыс емес, жанып тұруы керек алау"екенін түсінуі керек.

Халық үшін білім наннан кейінгі ең маңызды нәрсе деп ұзақ айтылған, өйткені білімсіз жаратылыс та, шығармашылық та, түсіну де, кешіру де болмайды, сондықтан адамның өзі де бола алмайды. Себебі, мұғалімнің жетістікке жету жолы мұғалімнің оқушының жаңа білімге қарапайым жолсерігі емес екенін түсінген сәттен басталады, бірақ уақытпен бірге жүретін мұғалім жаңа білім беру әдістеріне қызығушылық танытады, оқу процесіне инновациялық технологияларды батыл енгізеді.

Үздіксіз білім беру нәтижесінде алынған құзіреттіліктерді шебер пайдалану қазіргі қоғамға келесі дағдылар мен қабілеттерге ие сұранысқа ие білікті мамандарды алуға мүмкіндік береді:

бастама: динамизм және шығармашылық, ойлау мен іс-әрекеттің дербестігі,

ынтымақтастық: басқалармен сындарлы және мақсатты өзара әрекеттесу,

ұжымдағы жұмыс: индивидуализм мен бәсекелестіктің орнына оқу іс-әрекетінің топтық формаларын кеңінен қолдануды талап ететін жұмыс тобындағы өзара әрекеттесу,

өзара оқыту: бейресми және ресми тәлімгерлік, кеңес беру, бағалау:

білім алушылардың өз жұмысын және онымен бірге бағалаудағы тәжірибесін кеңейту,

коммуникация: ауызша, жазбаша, компьютерлік коммуникацияны тиісті меңгеру, сондай-ақ алынған ақпараттың мағынасын тыңдау, түсіну және дұрыс түсіндіру қабілеті,

логикалық ойлау қабілеті: индуктивті және дедуктивті әдістерді қолдана отырып, логикалық дәлелдерді бағалау және ұсыну,

мәселелерді шешу: негізгісін бөліп көрсету, ықтимал шешімдерді іздеу және олардың салдарын талдау,

ақпаратты алу және пайдалану: қажетті ақпаратты таңдау,

жоспарлау: мақсат қою, кесте құру, жұмысты орындау үшін басымдықтарды анықтау;

үйрену қабілеті: жаңа білім алуға ықпал ететін тиімді дағдыларды игеру;

көп мәдениетті дағдылар: тіл, коммуникация түрі және құндылықтар жүйесі тұрғысынан ерекшеленетін әртүрлі мәдениеттер өкілдерімен жұмыс істей білу;

ұтқырлық: уақытты дұрыс басқара білу және нақты шешімдерді тез қабылдай білу[1].

Сонымен, мұғалімнің, оқытушының үздіксіз педагогикалық білімі еліміздің сәтті әлеуметтік – экономикалық дамуын қамтамасыз ете алатын білікті мамандарды даярлауға ықпал етеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

Концепция непрерывного педагогического образования педагога новой формации Республики Казахстан (проект) [Электронный ресурс]https://online.zacon. kz/Document/?doc_id=3002095

https://bsh.kz/news/1168

http://zkoipk.kz/ru/confnis3s/670-confnis.html

https://lib.kainar-edu.kz/wp-content/uploads/2018/01/Kazak_adebietin_okytu_adistemesi_Zhumakaeva.pdf