Көптілді үйретудің берері мен безері

Қазақ тілі – қазақ халқының ана тілі. Әр бала өз ана тілін бар жанымен құрметтеу қажет. Қастерлеу керек.

Алайда, көп тіл білу, ерте заманнан бері қолға алынған.

Ал сол көп тіл білу оларға не үшін қажет болған? Оның нендей пайдасын көрген? Бұл сұраққа жауап іздерде ең алдымен ойымызға Аристотельден кейінгі екінші ұстаз, атымен тарихта қалған Ұлы ойшыл бабамыз Әбу-Насыр Әл Фараби араб, парсы, түркі тілдерін бала кезінен жетік білумен қатар өсе келе грек, латын, санскрит тілдерінен бастап барлығы 70-ке жуық тіл білген деген деректер еске түседі.

XIX ғасырда қазақ топырағынан жаралған ойшыл, фольклор танушы, этнограф, тарихшы, философ, қазақ мәдениеті мен әдебиетінің белгілі тұлғасы Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы қазақ тілін қастерлеп, қазақ халық ауыз әдебиетін ел аузынан жинап, кітап етіп жинақтай жүре араб және парсы, шағатай тілдерін жетік білген және ғылым іздеп еле елді аралап жүріп өзбек, тәжік тілдерін жете меңгеріп алған. Айта берсе тарихта көп тіл білген ұлы тұлғалар қаншама?...

XXI ғасырға келсек, қазақ елінің тәуелсіздіктен кейінгі даму сатысында көп тілділік туралы алғаш рет 2006 жылы Қазақстан Халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында айтылды. Елбасы үштілділік туралы «Кем дегенде үш тілді білу біздің балаларымыздың болашағы үшін өте маңызды» деген болатын.

Содан соң, тұңғыш президент "Үш тілде білім беруді дамыту жол картасын" дайындауды тапсырды. Ол бағдарламалық құжатта 2015-2020 жылдарға 7 стратегиялық бағыт қамтылған болатын.

Солардың ішінде, үш тілде білім беру мәселелері бойынша ғылыми қызмет, үш тілде білім беруді әдістемелік қамтамасыз ету, мамандарды дайындау және білімді жоғарылату...

Яғни жас ұрпақ үш тілді біліп өсуі үшін тиімді меңгерту әдістері мен тілді үйрететін мамандарды дайындау жұмысnары қолға алынған болатын. Осының барлығы көптілді меңгерудегі қиындықтарды жою үшін жоспарланған.

Ал енді бүгінгі тақырыпқа келсек, «Көптілді үйретудің берері мен безері».

Тіл білудің бізге берері бірінші – мүмкіндік. Ол білім-ғылымда болсын, өз өнімін шет елдерге шығарып сауда-саттық жасау үшін болсын, әлем мәдениетін үйреніп-білуде болсын, тіл білу – үлкен мүмкіндіктерді пайдалана алуға әкеледі. Жоғарыда аттары аталған екі ғұлама ғалымның есімі неше ғасыр өтсе де бүгінгі ұрпақтың аузында жүруі олардың артына қалдырған білім мен ғылымға толы мұралары. Осыншама ғылымды олар қалай игерді? Әрине, күллі әр тілдің, ірі саланың кітаптарын оқып, зерттей алуының арқасында. Ал әр тілдегі ең мықты кітаптарды оқып, зерттеуі үшін де олар көп тілді меңгерді.

Осыдан шығар түйін, біз тәрбиелеп отырған жас ұрпақ қазақ елінің әлемге танылуы немесе технологиялар заманында еліміздің жарқын болашағы үшін ғылым-білімді жете меңгеруде көп тіл білуі – мүмкіндік.

Одан бөлек көп тіл білу адамға келесі мүмкіндіктерді береді:

Ақпарат алмасу мүмкіндігі: Бірнеше тілді білу адамдармен, қоғамдармен және мәдениеттермен тиімді қарым-қатынас жасауға мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде халықаралық жұмыс, саяхат немесе білім алуда пайдалы.

Мәдениетаралық түсіністік: Әр тіл өз мәдениетінен ақпарат береді. Көп тілді білу адамдарға әртүрлі мәдениеттер мен дәстүрлерді түсінуге және құрметтеуге мүмкіндік береді.

Жұмыс мүмкіндіктері: Көп тілді білу еңбек нарығында бәсекеге қабілеттілік артықшылығын береді. Халықаралық компаниялар мен ұйымдар тіл білуге үлкен мән береді, өйткені бұл олардың кеңейтілген нарықтарда табысты жұмыс істеуіне көмектеседі.

Саяхат кезінде ыңғайлылық: Әртүрлі тілдерді білетін адам басқа елдерге саяхат жасағанда немесе сол елдермен бизнес жүргізгенде өзіне ыңғайлы әрі тиімді болады

Жеке тұлға ретінде қалыптасу: енді өсіп келе жатқан жасөспірімге көп тіл білу сенімділік береді.

Когнитивті қабілеттерді дамыту: Көп тілді үйрену миды белсенді түрде жаттықтырады. Бұл есте сақтау қабілетін жақсартып, ақыл-ойды икемді етеді. Зерттеулер көрсеткендей, көп тіл білетін адамдар когнитивті кемістіктерге қарсы тұра алады және мидың қартаюын баяулатады.

Қарап отырсақ, мектеп оқушыларына тіл білу тек академиялық жетістіктерге ғана әсер етпейді, сонымен қатар жеке тұлғаның дамуына және болашақта өмірде табысқа жетуіне үлкен септігін тигізеді. Оған дәлел бүгінгі таңда елімізде ғана емес, халықаралық деңгейге ілесіп жүрген полиглот жастар.

Ақтоты Асанова – 3 жылда 7 тілді меңгерген жас полиглот, түрлі халықаралық байқаулардың жеңімпазы.

Айгерім Сүлейменова – бірнеше тілді меңгерген, әлемдік деңгейдегі университеттерде оқып жүрген студент.

Кеңес үкіметінің кезінде шет тілі ретінде ағылшын, неміс, француз тілдері оқытылды. Ал қазір қандай тілдерді меңгеру тиімді деген сауалға әлеуметтік желі жауабы төмендегідей болды:

1. Ағылшын тілі

Неліктен маңызды?

Халықаралық қатынас:

Ғылым және технология:.

Білім беру:

Жаһандық коммуникация:.

2. Қытай тілі

Неліктен маңызды?

Экономикалық күш:

Сауда мен инвестициялар:.

Қытайдың жаһандық әсері:

5. Араб тілі

Неліктен маңызды?

Мәдениет және дін:

Сауда мен бизнес:

Балаларға көп тіл білудің кері әсері.

Мектеп жасындағы балаларға көп тілді білу пайдалы болғанымен, оның кейбір кері әсерлері де болуы мүмкін. Бұл әсерлер көбінесе баланың жасына, тілдерді үйрену әдістеріне және баланың тілдік ортасына байланысты. Төменде қазақ балалары үшін көптілділіктің кері әсерлері туралы бірнеше аспектілерді қарастырайық:

1. Тілдердің араласуы (код ауысу)

Көп тілдерді меңгеру барысында балалар бір тілдегі сөздер мен құрылымдарды екінші тілге ауыстыруы мүмкін. Бұл көбінесе бірінші тіл мен екінші тілдің арасында шатасу тудырады. Мысалы, қазақ тіліндегі сөздерді орыс немесе ағылшын тілдеріне араластырып айту, немесе керісінше, қазақша сөздерге басқа тілдердегі грамматикалық ережелерді қолдану байқалуы мүмкін. Бұл құбылыс тілдердің толық меңгерілуіне кедергі келтіруі мүмкін.

2. Тілдік кешігулер (лексикалық даму)

Көп тілдерді қатар үйреніп жатқан балалар кейде бір тілде сөйлеу барысында сөздік қорын толықтай меңгере алмайды. Мысалы, олар бір тілде белгілі бір сөзді білуі мүмкін, бірақ сол сөзді басқа тілде айтуда қиындықтарға тап болуы мүмкін. Бұл олардың тілдік дамуына кешігулер әкелуі мүмкін, әсіресе баланың миында екі немесе бірнеше тілдер арасында ауысулар көп болса.

3. Әлеуметтік және психологиялық қиындықтар

Кейбір балалар көптілді ортада өскенде өздерін тілдің "аралас" қолданушысы ретінде сезінуі мүмкін, яғни олар бір тілде толыққанды сөйлеу мен ойлау қабілетіне ие болмайды. Бұл әсіресе баланың жеке тұлғасының қалыптасуына әсер етуі мүмкін, өйткені ол өз тілінде толыққанды қарым-қатынас орната алмайтын жағдайға тап болуы мүмкін.

4. Когнитивтік жүктеме мен шаршау

Көп тілді үйрену кейде баланың миына ауыртпалық түсіруі мүмкін, әсіресе егер тілдерді үйрену бір уақытта жүргізілсе. Бұл балалардың зейінін бөлуге, тапсырмаларды орындауға және оқу материалдарын қабылдауға кедергі келтіруі мүмкін. Сонымен қатар, бірнеше тіл үйренудің психологиялық жүктемесі шаршауға, стресске немесе көңіл-күйдің төмендеуіне әкелуі мүмкін.

5. Тілдерді толықтай меңгеру үшін уақыт жетіспеуі

Балалар көптілді ортада өсіп, бірнеше тілде сөйлейтін болғанымен, бір тілде терең білім мен дағды алу үшін уақыттың жетіспеуі мүмкін. Олар бірнеше тілде сөйлесе де, бір тілдің байлығына терең бойламай, тек негізгі сөздер мен сөз тіркестерін ғана меңгеруі мүмкін.

6. Тілге қатысты әлеуметтік стереотиптер

Кейбір жағдайларда көп тіл білетін балалар қоғамдағы стереотиптер мен көзқарастарға тап болуы мүмкін. Мысалы, қазақ тілін жақсы меңгермеген бала қоғамда өз ана тілін ұмытып, тек орыс немесе ағылшын тілінде сөйлейтін болып көрінуі мүмкін. Бұл оның өз тіліне деген құрметін жоғалтуына әкелуі мүмкін.

7. Уақыт пен энергияның көп жұмсалуы

Көп тілдермен жұмыс істеген кезде адамның назарын, уақытын және энергиясын бірнеше тілге бөлу қажет болады. Бұл оқушы немесе ересек адам үшін шаршау мен стрессті тудыруы мүмкін, әсіресе, тілдерді ерте жастан бастап үйренген кезде.

8. Қаржылық шығындар

Әр түрлі тілдерді үйрену үшін арнайы курстар мен ресурстарға ақша жұмсау қажет болуы мүмкін. Кейбір тілдер арнайы оқулықтар мен сабақтарды қажет етеді, бұл қаржылық шығындарды арттыруы мүмкін.

Көп тілді үйрену, әрине, бала үшін көптеген пайдалы жақтар ұсынса да, оның кейбір теріс әсерлерін де ескеру қажет. Баланың дамуында тілдердің араласуы, кешігуі немесе толық емес меңгерілуі сияқты қиындықтар туындаса, ата-аналар мен мұғалімдер балаларға дұрыс әдістер мен тәсілдер қолдана отырып, көптілділікті тиімді түрде дамытуға көмектесуі тиіс. Тілді еркін әрі толық меңгеру үшін әрбір тілге жеткілікті уақыт бөлу, әрі тілдер арасында баланс ұстап тұру өте маңызды.

Сондықтан, шет тілі маманы ретінде тілді меңгертуде көптілділіктің жасөспірімге безерінен гөрі берері мол болсын десек, төмендегі қағидаларды ескеруді ұсынар едім:

- баланың жас ерекшелігін;

- жеке психологиясын;

- әлеуметтік мүмкіншілігін;

- когнитивті қабілеттерін: есте сақтау, зейін, ми дамыту

-жоғарыдағыларды ескере отырып тиімді тәсілдерді қолдану.

Ал жалпы барлық балаға тілді стрессіз оңай және жылдам меңгеру үшін «Мнемотехника» тәсілін қолануды жөн көрер едім. Бұл есте сақтау, сол тілдегі сөздерді тез ұғыну, жаттау үшін және сөздік қорын молайта алу үшін өте тиімді тәсіл.

Пайдаланылған әдебиеттер:

Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы тiл туралы» Заңы 1997 жылғы 11 шiлде
https://abai.kz/post/48716
https://tilalemi.kz/kz/news/qazaqstannin-bolashagi-qazaq-tilinde-2.html