Бала қазақ мектебінде оқуының жеті артықшылығы
«Ел боламыз, Қазақстанда тұрамыз, ұрпағымызды тәрбиелейміз деген адамдар балаларын қазақ мектебіне, қазақ балабақшаларына беріп жатыр». Бұл менің сөзім емес, бұл Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2017 жыды 20 сәуірдегі белгілі қаламгерлермен кездесуіндегі сөзі. Иә, ақылды бұл сөздің ақиқатын, өз Тәуелсіздігін жариялағанына 26 жылына аяқ басқан қазақ елінің тұрғыны үшін дәлелдеуді қажет етпейтін аксиома. Бірінші себеп, Қазақстан демографиясы, қазақ үлесі. Қазақстан Республикасында 1989 жылғы халық санағында 16199,2 мың адам, оның 6 534,6 мыңы яғни, 41% -ы қазақ ұлты еді. Ал, орыс ұлты 6 227,5 мыңы яғни, 38%-ын ұстайтын еді. Ал қазір ше? Бүгінгі көрсеткіш бойынша, Қазақстан халық саны 18 миллион 22 мың 500 адам, оның ішінде 12 миллион 780 мың адам, яғни 71% қазақтар, 3 миллион 710 мың адам, яғни 20,6% – орыстар, 613 мың адам, яғни 3,4%-ы өзбектер. Бұл санды мәліметтер есті адамды ойландырса керек. Қазақ санының күн санап артуы мен Қазақстандағы орыс ұлты санының күн санап кемуі Қазақстандағы орыс тілінің қаласа да, қаламаса да құлдырауы екені ақиқат. Қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесіне жүз пайыз көтерілмесе де, Қазақ топырағындағы қазақ ұлтының сандық үлесі артуына байланысты мемлекеттік деңгейдегі тағына бәрібір отырады. Екінші себеп, орыс тілінің әлемдік аясының тарылуы. Кеңестік кездеңдерде әлемнің 400 миллионға жуық адамы орыс тілін ресми қолданса, бүгінде бұл көрсеткіш 200 миллионға жетпейді. Негізінен жалғыз Ресейдің мемлекеттік тілі. Бұл халықаралық тілдер тобындағы орыс тілінің ешқандай да әлемдік орнының жоқ екенінің дәлелі. Не өзі тұратын елдің мемлекеттік тілі емес, не әлемдік орны жоқ, құлдырап бара жатқан тілдегі мектепке баласын беру баласының болашағына жасалған қиянат демеске шара жоқ. Үшінші себеп, қазақ мектептерінің білім сапасының артуы. Кезінде алғаш мектепке барып жүрген кезде «қазақ мектептерінде білім жоқ, орыс мектептері жақсы білім береді» деген қолдан жасалған ертегі бар еді. Бірақ, уақыт оның да өтірік екенін дәлелдеді. Мен емес, сандар сөйлесін… 2016 жылы ұлттық бірыңғай тестілеуде 125 толық балын жинаған 19 оқушының бәрі тек қазақ сыныбының түлегі, Республика бойынша жоғары көрсеткіш көрсеткен 10 мектептің 8 таза қазақ мектебі, бірі орыс, бірі аралас мектеп. 2017 жыл 139 балл жинаған Тасан Саят Елтайұлы қазақ мектебінің түлегі, 2017 жылы үздік көрсеткіш те қазақ мектептерінің еншісінде. Соңғы бес жылда ҰБТ нәтижесі бойынша да, жалпы рейтинг бойынша да қазақ мектептері оқ бойы озық тұр. Мысалы, Астана қаласының үздік 10 мектептің қатарында 8-і таза қазақ мектебі. Әлемдік пәндік олимпиадада оза шауып алтыннан алқа тағынып, елдің атын шығарып жүргендер қазақ мектептерінің оқушылары немесе қазақ-түрік лицейлерінің түлектері (қазақ-түрік лицейінде орыс сыныбы деген түсінік атымен жоқ) екені жасырын емес. Білім саласындағы қандай бәсекеде де басты бәсекелес қазақ мектептерінің арасында жүретін бүгінгі сала мамандарына жасырын емес. Төртінші себеп, Білім гранттарының бөлінуі. Қазақстан Республикасы жоғары білім гранттары 2014 жылы 65% қазақ тобы, 35% орыс тобына, 2015 жылы 75% қазақ тобы, 25 % орыс тобына, 2016 жылы да 75% қазақ тобы, 25% орыс тобына бөлінген. Ал биыл, 2017 жылы жоғары оқу орнына түсу үшін ҰБТ-ға қатысуға 92 827 түлек өтініш беріп, олардың 67 627 (76,3%) қазақ тілінде және 20 968 (23,6%) орыс тілінде тапсыруға өтініш берген. Бұл көрсеткіштер біз қанша сақтап қалуға тырысқанмен де, жоғары оқу орнындағы орыс топтары көп өтпей жабылатындығының дәлелі. Оның үстіне, соңғы жылдары еліміздің жоғары оқу орындарында орыс топтарының орнына ағылшын тілі топтары ашылып жатқаны анық. Енді орыс мектебіне берген балаңызды болашақта қаламасаңыз да Ресейге апарып оқытасыз, әйтпесе қазақ сыныбына жетектейсіз… Басқа таңдау жоқ! Мен орыс сыныбына барып, болашақта жоғары оқу орнында қиналатын балаға жаным ашиды, ата-анасына ақыл кеш кірді ме деп… Ал төменгі буында да сол жағдай, мысалы Назарбаев зияткерлік мектептеріне тапсырушы түлектердің үлесіне қарайық. Мысалы Астана қаласындағы екі Назарбаев зияткерлік мектептеріне 1185 оқушы қазақ сыныбына, 520 оқушы орыс сыныбына өтініш берген. Бұл зияткерлік мектептердің де біртіндеп таза қазақ мектептері қатарына өтетіні анық. Бесінші себеп, мектептердегі қазақ сыныптарының үлесі. Қазір еліміз бойынша 83% бала қазақ сыныптарында, 16% ға жуық бала орыс сыныбында 1% ға жетпейтін бала өзге тілді мектептерде білім алады. Ал өткен жылы 2016 жылы 1 сыныпқа барғандардың 89% қазақ сыныбына, 10%- дан асар аспасы орыс сыныбына барғанын ескерсек, болашақта орыс сыныптарын бітірушілер қазіргі өзге тілді мектепті бітірушер секілді ұлттық бірыңғай тестілеуді қазақ тілінде тапсыруға мәжбүр екені анық. Себебі, өзі 10%-ға жетпейтін орыс сыныптарының балаларынң жартысынан көбі қазақ елінде оқымайтын этникалық орыстар екенін есерсек, болашақта жоғары оқу орнына түсуге тапсырушылардың орыс тілді үлесі 5%-ға жетпейтіні ешқандай да құпия емес. Тарих тек алға жылжиды, оны кері шегеру ешкімнің қолынан келмейтіні ақиқат. Қазақ тілінің өркендеуі, қазақ қоғамының көтерілуі де дәл солай. Орыс тілді қауым қанша жанын сала қорғаса да, тыраштанса да, болашақта қазақ елі үшін №1 тіл ол – қазақ тілі. Қазақ тілі тек заңда емес, өмірде, экономикада, қолданыста, қаттырақ айтқанда Қазақстанда нан тауып жеуде, өмір сүруде білмесе болмайтын тіл болары анық. Оны билік жасамайды, оны қазақ ұлтының күшеюі мен тарих өзі жасайды. Сол кезде балаңыз көптен бөлініп қалмасын десеңіз, табысқа жетсін десеңіз онда бүгін ойланбасқа шара жоқ. Алтыншы себеп, үш тілді оқыту жүйесінің орнауы. Шынын айтқанда ешқандай үш тілді бағдарлама жоқ, оның аты үш тілді оқыту болғанымен, заты қос тілді оқыту бағдарламасы екені бағдарламаның жүйесін көріп жүрген бізге түсінікті. Маған сенбесеңіз, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2017 жылғы халыққа арнаған жолдауында: «…атап айтқанда, үш тілді оқуға кезең-кезеңмен көшу мәселесі бойынша ұсыныстар әзірленсін. Қазақ тілінің басымдығы сақталады. Оның әрі қарай дамуына зор көңіл бөлінеді. Сонымен қатар, бүгінде ағылшын тілі – жаңа технология, жаңа индустрия, жаңа экономика тілі. Қазіргі кезде 90% ақпарат ағылшын тілінде жарияланады, 2019 жылдан бастап 10-11 сыныптарда кейбір пәндерді ағылшын тілінде оқытатын боламыз. Бұл мәселені тиянақты ойланып, ақылмен шешу қажет», – дейді. Міне, енді Елбасының сөзіне жақсы мән берсек, үш тілде білім беруге кезең-кезеңімен көшеміз, бірақ қазақ тіліне басымдылық сақталады, тіпті ары қарай дамиды, – деп ашық айтылып отыр. Ал, қазақ тілінің басымдылығы сақталса, оның үстіне дами түссе, қазіргі үшінші тіл болып тұрған ағылшын тілі қай тілдің есебінде дамуы керек, әрине, орыс тілінің орын босатуынан, – деген сөз. Ренжімеңдер бұл менің шешімім емес, Елбасының шешімі… Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында да «Біз алдағы бірнеше жылда гуманитарлық білімнің барлық бағыттары бойынша әлемдегі ең жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілдерден қазақ тіліне аударып, жастарға дүние жүзіндегі таңдаулы үлгілердің негізінде білім алуға мүмкіндік жасаймыз. 2018-2019 оқу жылының өзінде студенттерді осы оқулықтармен оқыта бастауға тиіспіз», – деді. Қараңыз орыс тіліне емес, қазақ тіліне аударылады. Бұл үрдіс Қазақстанда болашақта әлденеше есеге дамиды, себебі, орыс тілі – ғылым тілі деген қолдан жасалған қиял-ғажайып ертегіге ешкім де сенбейді, ғылымды тікелей ағылшын тілінен алу мүмкіндігі тұрғанда ешкім орыс шовинизмі араласқан орыс тіліді оқу құралдарына жүгінбейді. Жетінші себеп, орыс тілді сапалы маман тапшылығы. Бірде Шымкент қаласы әкімі Ғабидолла Әбдірахымовтың орыс мектептері үшін мұғалімдерді Ресей мен Украинадан да алдыруды ұсынып, күлкіге қалғаны бәріміздің есімізде болар. Орыс мектебіне сабақ беретін сапалы мұғалім азайды, бұл үрдіс ауырламаса оңалмайды. Оған және бір дәлел, 2017 жылы 4 шілде күні Астана қаласы білім басқармасы баспасөз қызметі фейсбкутағы өз парақшасында: «Қазіргі таңда орыс сыныптарына сабақ беретін бастауыш мамандарының тапшылығына байланысты, 1-ші орыс сыныптарына құжаттар уақытша қабылданбайды. Мұғалім алған күні қабылдау бойынша ақпарат жариялаймыз», – деген ақпарат таратты. Міне, енді орыс сыныбына сапалы маман табу түгіл, мамандық иесінін табудың өзі үлкен мәселе… Осы үрдіспен шынайы қарасақ, болашақта тіпті орыс мектебі деген түсінік жоғалатын күн де алыс емес. Қарапайым мысал, Астана қаласы көшіріліп келгеннен бері бірде бір таза орыс мектебі ашылмады, орыс тілінде білім беріп келген мектептердің біразы аралас мектепке, тіпті таза қазақ мектептеріне айналып үлгергенін көріп отырмыз. Бүгінде қазақ мектептерінің түлектері әлемнің алдыңғы қатарлы оқу орнында Еуропаның төрінде, АҚШ-тың мен деген университеттерінің аясында білім алып жүргені ешкімге де жасырын емес. Ал, орыс сыныбын бітірген бала ары кетсе Мәскеуден тұрақ табар… Ойланыңыз! Тәуелсіздіктің ширек ғасырын қорытындылаған ел үшін бүгінде жаңа құндылықтар бой көтерді. Уақыт пен тарих өзі көп дүниені реттейтіні түсінікті күйге жетті. Басқасын айтпағанда орыс тілді ақпараттық ортаның ешқандай күші қалмағаны, қазақ басылымдарының күш алғаны, орнының нығайғаны анық. Басқасын айтпағанда, әлеуметтік желінің өзінде орыс тілінде көтерілген мәселеге жұрт назар аудармайды да. Ал, дәл сол мәселе қазақ тілінде көтерілсе, мыңдаған жұрт талқыға салады. Бұл әлеуметтік ортаның қазақ ортасына ығысуы. Қазақта «көп қорқытады, терең батырады» деген тәмсіл бар, базбіреулер жанын сала орыс тілін қорғаса да, сіз балаңызды орыс сыныбына берсеңіз де, Қазақ еліндегі орыс тілі енді оң жамбасымен тұрмайды. Сіз теңізге қарсы шықпаңыз, біз сіздің балаңызға жанымыз ашиды, жанымыз ашығандықтан айтамыз. Балаңды қазақ мектебіне бер! Бұл кезінде ұлтты сақтау үшін айтылған ұран болса, бұл күнде ұрпаққа жаны ашығаннан айтылатын ақыл. Сіз балаңызды жоғары белестен көргіңіз келе ме, алдағы оқу жылында балаңыз қазақ мектебіне ауыстырыңыз, қазақ мектебіне беріңіз, мұны қазақ «есің барда еліңді тап» дейді… Сіздер де естеріңіз барда елдеріңізді табыңыздар… Балам ертең қоғамнан оқшауланып қалмасын десеңіз, онда бүгін ойланыңыз, ескерту бізге парыз!
Аятжан Ахметжан, Республикалық «KAZBILIM» орталығы директоры qazaquni.kz.
Аятжан Ахметжан, Республикалық «KAZBILIM» орталығы директоры qazaquni.kz.
Дереккөз:massaget.kz.
