Edunews.kz ақпарат агенттігі

 PECS балама немесе көмекші байланыс жүйесі көбінесе аутизм немесе басқа даму бұзылулары бар балалармен жұмыс жасауда қолданылады. Бұл жүйені қолдану балаларға қарым - қатынасты үйренуге ғана емес, сонымен қатар вокалды сөйлеудің дамуына ықпал етеді-карталарды қолданудың белгілі бір кезеңінде бала сөздерді дауыстап айта бастайды.

Сондай-ақ, PECS қолдану басқаларға баланы жақсы түсінуге көмектеседі, көптеген сөйлеу дағдыларын дамытуға ықпал етеді (сөйлеуді түсіну, диалог жүргізу, оқуды түсіну) және оны қажетсіз мінез-құлықты түзету әдісі ретінде, функционалды қарым-қатынас жаттығуы немесе дағдыларды қалыптастыру әдісі ретінде қолдануға болады. Тыныш күте білу, бас тарту және қабылдамау, визуалды кестені ұстану және т. б.

Pecs карточкаларының көмегімен қарым-қатынас жүйесін енгізуде Энди Бонди мен Лори Фрост әзірлеген хаттама бойынша жүзеге асырылады. Хаттамада оқытудың бірнеше кезеңдері жүйені дәл енгізу және баланы карточкалармен сөйлесуге үйрету туралы егжей-тегжейлі нұсқаулар бар. Осыған қарамастан, PECS карталарын қолдану өте шектеулі болуы мүмкін - баланың қабілетіне байланысты емес, бірақ хаттаманың кейбір бөлшектері дұрыс қолданылмағандықтан және бұл баланың осы жүйені игеруін қиындатады.

PECS хаттамасын қолданудағы бірінші және ең көп кездесетін қателік-жаңа картаны енгізген кезде екінші ересек адамның болмауы. Хаттамаға сәйкес, баланың әңгімелесушісіне карточка беруді үйренуі үшін мотивациялық пәннің өтініші ретінде міндетті түрде екінші мұғалім қатысуы керек, ол физикалық кеңес арқылы баланы соған үйретеді. Көбінесе педагог-ассистент пен ата-аналар бұл нұсқаулықты елемейді және баланы басқа адамның көмегіне жүгінбестен үйретуге тырысады. Сабақта педагог-ассистент баланы пәнге қызықтыруға тырысады, ал бала тақырыпты іздей бастағанда, педагог-ассистент картаға нұсқайды немесе баланың қолын картаға бағыттайды "картаны беріңіз!" және ол балаға карточканы алуға көмектеседі, өзі осы картаны береді және балаға қажетті затты (ынталандыру заты) ұсынады. Оқытудың бұл форматы тиімсіз, өйткені ол тез арада тәуелділіктің дамуына әкеледі. Бала картаны жібермес бұрын шақыруды күтеді, егер кеңес берілмесе, онда тәуелсіз реакция болмайды. Екінші жағынан, егер сіз хаттамада жазылғандай жасасаңыз және басқа адамның көмегін қолдансаңыз, онда бала картаны өз бетінше тез қолдана бастайды, өйткені екінші адамға уақтылы кеңестер беріп, оларды тез арада алып тастау әлдеқайда ыңғайлы. Демек, бірінші кезеңде оқытуды кешіктірмеу үшін, баланың тәуелсіз реакциясын тез қалыптастыру және одан әрі алға жылжу үшін, екінші адамды (баланың ата-анасы немесе басқа педагог-ассистент болуы мүмкін) тартуға, әңгімелесуге де, көмекші де ("ертегі") рөлдерін орындауға тырысқаннан гөрі "тиімдірек".

Екінші жиі кездесетін қателік - екінші кезеңді елемеу. Хаттамада "қашықтық және табандылық" деп аталатын екінші кезеңде бала картаны қашықтықта беруді, сұхбаттасушыны табуды, әңгімелесушінің кім екенін (яғни мотивациялық тақырыбы бар адам) анықтауды, сұхбаттасушының назарын аударуды және оған табандылықпен жүгінуге үйренеді (өйткені әңгімелесуші бос емес болуы мүмкін), сонымен қатар карталарды әртүрлі адамдармен, соның ішінде құрдастарымен қарым-қатынаста қолдануды үйренеді. Ең жақсы жағдайда, практикада сіз кеңістіктегі "карточканы ұсыну" дағдысын игере аласыз, кеңістікте "карточканы беру" дағдысы дұрыс жасалғанын сирек көруге болады. Басқа ересектермен және құрдастарымен баланың реакциясы толығымен өздігінен және оның бастамасы бойынша жүреді. Көбінесе педагог – ассистент баланы картаны 2-3 қадам қашықтықтан әкелуге бірнеше рет тырысып, екінші кезеңнің маңызды бөлшектерін жіберіп, 3-ші кезеңге асығады. Бұл асығыс көбінесе карталарды пайдалану дағдысы толығымен орындалмайтындығына әкеледі. Бала карточкаларды тек педагог – ассистентпен бірге сабақта, тек үстел басында отырғанда және барлық белгілерді жинағаннан кейін ғана қолданады. Бұл карточкаларды пайдалану байланыс жүйесі деген идеяға қайшы келеді. Сондықтан, pecs-ті сабақта ынталандыруды таңдау әдісіне айналдырмау үшін "қашықтық және табандылық" кезеңіне қатысты хаттаманың әр тармағын баламен пысықтау өте маңызды.

Үшінші қателік - "карталарды ажырату" шеберлігінің жетіспеушілігі. Көптеген педагог – ассистент PECS - тің үшінші кезеңінде, бала карточкаларды ажырата білуді үйренген кезде, екі кіші қадам бар-мотивациялық және қозғалмайтын заттардың карталарын ажырату және мотивациялық заттардың карталарын ажырату. Бұл кіші кезеңдердегі жұмыс әртүрлі! Педагог – ассистент балаға мотивациялық объектінің картасын екі картадан - мотивациялық және қозғалмайтын заттардан таңдауға кеңес беретінін және оған қажетті затты ұсынатындығын жиі көруге болады, содан кейін бірден мотивациялық заттардың екі картасынан мотивациялық объектінің картасын таңдауға көшеді, сонымен қатар балаға картаға сәйкес келетін затты береді. Алайда, педагог – ассистент балаға екі мотивацияны таңдағанда мотивациялық тақырыпты ұсынған кезде, ол болжауды күшейтеді. Шынында да, баланың қандай карточка бергеніне қарамастан, оған қажетті зат беріледі. Мұғалімнің бұл қателігі өте тез баланың қолына түсетін кез-келген картаны таңдауына және қалаған нәрсесіне қарамастан кез-келген картаны беруіне әкеледі. Хаттаманың маңызды бөлігі - "сәйкестікті тексеру" – педагог - ассистент балаға кез келген  заттарды бермеуі керек, тек баланың өзі сұраған затты  көрсеткен кезде сол затты ұсыну керек. Егер бала бір заттың картасын беріп, екіншісін алса, онда бұл жағдайда ол қате ретінде есептеледі, ал педагог-ассистент болжамды күшейтпеу үшін оны уақытында түзетуі керек.

Педагогтердің төртінші қателігі-сөйлем жолағын пайдалану кезеңінде (PECS-тің 4-кезеңі) бірнеше карточкалардан фразалар жасауға ілгерілеудің болмауы. Осы кезеңде жұмыс істеуге тырысып, педагог-ассистенттер "мен қалаймын" картасын жолаққа қояды, ал бала мотивациялық тақырып картасын қосуды және педагог-ассистентке бүкіл жолақты ұсынуды үйренеді. Мәселе мынада, "Мен қалаймын" картасы жолақта мәңгі қалады, ал бала бұл картаны да қосуды үйренбейді. Шын мәнінде, бала тек бір картаны қолдануды жалғастырады, бірақ қазір оны тікелей мұғалімге тапсырудың орнына, оны жолаққа бекітіп, жолақпен бірге береді. Мұндай жағдай бала PECS жүйесін тек сұраулар үшін ғана емес, сонымен қатар түсініктемелер мен сұрақтарға жауап беру үшін де қолданатын кезде шеберлікті одан әрі дамытуға айтарлықтай кедергі болады. Хаттамаға сәйкес, бала жолаққа бір картаны бекітуді үйренгеннен кейін, фразалық сөйлеуді дамытуға, сөйлеуде сын есімдерді, етістіктерді қолдануға ықпал ету үшін бірден жолаққа екі картаны бекіту дағдысын қалыптастыруға көшу керек, оның көмегімен бала импровизация жасай алады және ол үшін қолайлы карта жоқ тақырып туралы өтініш жасай алады.

Төртінші кезеңде педагог- ассистенттің міндеті баланың стихиялық вокалдық реакциясының көрінісі үшін жағдайларды қалпына келтіру болып табылады. Мұны істеу үшін сіз баланы жолақты берген сәтте карточкаларға саусағыңызды көрсетуге үйретуіңіз керек. Бала карточкаларға көрсеткенде, педагог- ассистент "мен қалаймын" және мотивациялық тақырыптың атауын айтуы керек, ал баланың реакциясы толығымен тәуелсіз болғаннан кейін, педагог- ассистент баланың вокалды реакциясының пайда болуына ықпал ету үшін тұрақты кідірісті қолдануы керек. Көбінесе педагог- ассистенттер хаттаманың осы маңызды бөлшектерін елемейді немесе уақытша кідірісті дәл қолданбайды, осылайша баланың стихиялық вокалды реакциясын көрсетуге мүмкіндік бермейді.

Тәжірибе көрсеткендей, төртінші кезеңде PECS жүйесін енгізу мәңгіге қалады, уақыт өте келе PECS карталары өз функцияларын жоғалтады - олар ынталандыру әдісіне айналады, бірақ байланыс жүйесіне айналмайды. Тіпті педагог- ассистенттер алға ұмтылуға тырысқан жағдайда да, PECS-тің алтыншы кезеңін қолданудағы дәлсіздіктер бұл мақсатқа жетуге кедергі келтіреді. PECS - тің алтыншы кезеңінде бала түсініктеме беруді үйренеді-яғни оның сұхбаттасушысына оны қызықтыратын оқиғалар туралы хабарлау, материалдық ынталандыру алмастан, назар мен мақұлдауды алу. Сондай - ақ, әдеттегідей дамып келе жатқан балалар өтіп бара жатқан Мысыққа саусақтарын көрсетіп, анасына қарап "Киса" дейді - Мысықты өзіне алу үшін емес, ананың назарын аудару үшін,

PECS алтыншы сатысында карточкаларды қолданатын бала да солай істеуді үйренеді. Бірақ, мұнда педагог- ассистенттерде жиі қателеседі - олар қызықсыз тақырыптарға түсініктеме беруді үйретеді. Мысалы, балаға үйдің суреті бар карта көрсетіледі, ал бала карточкалардан "мен үйді көремін" деген сөз тіркесін қоюы керек. Фразаны орналастырғаннан кейін балаға белгі немесе тағамдық ынталандыру беріледі. Немесе балаға затты (мысалы, шыныаяқ) көрсетіңіз, ал бала жолаққа "мен көремін" картасын және зат (шыныаяқ) бейнеленген картаны салуы керек. Жаттығудың бұл форматы жаттығуды тез қызықсыз тапсырмаға айналдырады, және тағы да мағынасы жоғалады - риясыз қарым-қатынастың орнына, біз қиын жаттығуды көреміз.

Біз қандай қорытынды жасай аламыз? Ұстаздарды, арнайы педагог – ассистенттерді және  ата-аналарға баланың коммуникация көмегіне үйрету. PECS, мұқият зерттеп, хаттамаларға сүйене отырып жұмыс жүргізу үшін ең жақсы әдіс - оқу семинарынан өту, онда PECS жүйесінде жұмыс істеуге мамандандырылған маман барлық мәліметтерді анықтайды және нақтылайды, маңызды іс - әрекеттерге назар аударуды үйретеді, онсыз бұл жүйені тиімді пайдалану мүмкін емес.

Жайна Джуматаева,

«А.Байтұрсынов атындағы №1 мектеп-лицейі» КММ-нің

Инклюзивті қолдау кабинетінің педагог-ассистенті